Research Information System
“7. BİLSEL INTERNATIONAL AHLAT SCIENTIFIC RESEARCHES CONGRESS”, Bitlis, Turkey, 4 - 05 October 2025, pp.513-518, (Full Text)
The Ottoman education system
attached particular importance to linguistic sciences; in addition to fields
such as grammar, morphology, and lexicography, the science of rhetoric also
served as a preparatory function for religious sciences within this framework.
Rhetoric was taught in the first-level Ottoman madrasas because it revealed the
aesthetic aspect of Arabic and contributed to the semantic interpretation of
the Qur'ān. This science developed in the Ottoman Empire along the lines of Abdālkāhir Curcānī (d. 471/1078-79) and Abū Yaʿkūb Sakkāki (d. 626/1229). However, Sakkāki's work Miftāḥ al-ʿUlūm and its
commentaries, marginal notes, and summaries became more dominant in the
teaching of rhetoric. The third part of Miftāḥ al-ʿUlūm, which deals
specifically with rhetoric, has been widely acclaimed in the literature for its
original classification based on the distinction between meāni, bayān, and
badī. With its subject matter, concepts, and classifications, Miftāḥ
established a kind of ‘Miftāḥ tradition’ in the Ottoman madrasa system
through its commentaries, glosses, and summaries. This influence was so
pronounced that madrasas costing thirty akçe were named Miftāḥ. As in
other geographical regions of the Ottoman Empire, this work and the classical
commentaries, summaries, and interpretations written on it have been
fundamental sources in the teaching of rhetoric in Bosnia. The Miftāḥ
Madrasas seen in Bosnia and Bosnian scholars who wrote commentaries in this
tradition, such as Akḥisarī, Bosnevī, and Ayyūbizāde, clearly demonstrate this
influence. This study aims to examine the central place of the science of
rhetoric in the Ottoman Empire in general, and specifically Miftāḥ al-ʿUlūm
in the Ottoman madrasa system, followed by its influence in Bosnia, and to
introduce the commentaries and marginal notes used in the teaching of rhetoric
and the authors of these works.
Keywords: Arabic Language and Rhetoric, Ottoman Empire, Bosnia, Miftāḥ
al-ʿUlūm, Influence
Osmanlı eğitim sistemi, dil ilimlerine özel bir önem atfetmiş; nahiv, sarf, lügat gibi alanların yanı sıra belagat ilmi de bu çerçevede dini ilimlere hazırlayıcı bir işlev görmüştür. Belagat, Arapçanın estetik yönünü ortaya koyması ve Kur’an’ın semantik yorumuna katkı sunması nedeniyle ilk derece Osmanlı medreselerinde okutulmuştur. Bu ilim, Osmanlı'da Abdülkahir Cürcâni (ö. 471/1078-79) ve Ebû Yakub Sekkâki (ö. 626/1229) çizgisinde gelişmiştir. Bununla birlikte Sekkâki’nin Miftâhu’l-ulûm adlı eseri ve bu eserin şerh, haşiye ve telhisleri belagat öğretiminde daha baskın hale gelmiştir. Miftâhu’l-ulûm’un özellikle belagatle ilgili üçüncü kısmı, meani, beyan ve bedi ayrımıyla özgün bir tasnif sunarak literatürde geniş yankı bulmuştur. Konu, kavram ve tasnifleri ile Miftâh, Osmanlı medrese sisteminde şerh, haşiye ve özetleri üzerinden bir tür ‘Miftâh geleneği’ oluşturmuştur. Bu etki o denli belirgindir ki otuz akçeli medreselere Miftâh adı verilmiştir. Osmanlı’nın farklı coğrafi bölgelerinde olduğu gibi Bosna’da da bu eser ve onun üzerine yazılmış klasik şerh, özet ve yorumlar belagat öğretiminde temel kaynaklar arasında yer almıştır. Bosna’da görülen Miftâh Medreseleri ve bu gelenekte şerh yazan Bosnalı alimler; Akhisari, Bosnevî, Eyyûbizâde gibi pek çok örnek bu etkiyi açıkça göstermektedir. Bu çalışma, genel olarak Osmanlı’da belagat ilminin, özel olarak ise Miftâhu’l-ulûm’un Osmanlı medrese sistemindeki merkezi yerini ve ardından Bosna’daki etkisini inceleyerek belagat öğretiminde kullanılan telhis, şerh ve haşiyeleri ile bu eserlerin müelliflerini tanıtmayı amaçlamaktadır. Anahtar Kelimeler: Arap Dili ve Belagati, Osmanlı Devleti, Bosna, Miftâhu’l-ulûm, Etki