It is a well-known fact that the Muslims of Turkestan, Maveraunnehir and India use a long and arduous route to perform hajj worship. The rest and shelter areas on the pilgrimage routes have turned into an organized accommodation institution under the administration of Muslim states. In addition, sufi characters of many sects of Islam have established similar structures and voluntarily served the pilgrims. The accommodation ranges on the pilgrimage route were organized by the state itself, and especially the sufi sections carried out such activities through the tekkes they established. These tekkes were no different from the inns and imarets, and they provided almost the same services. At the beginning of the sects to which the sufis in question were affiliated, Naqshbandi, Qadiri, Kalender, Mevlevi and Chishtis were coming. Naqshbandi, which was active extensively in Turkestan and Maveraunnehir, and Uzbek and Hindi tekkes affiliated to the Chishti sects in the geography of India were the leading institutions carrying out these activities. These tekkes have served for hundreds of years by establishing many tekkes / lodges in order to serve pilgrims in many cities in the Ottoman geography. It was considered one of the most important duties of pilgrims to have shelter, eat, drink and rest. Although these tekkes belonged to a certain sect, they also did not stop from serving pilgrims who were outside of their sect. Within the historical process, there were dergahs, tekkes, hangahs serving pilgrims in many cities for pilgrims from Central Asia, India, China and Russia geographies throughout the Ottoman Empire. The centers where such institutions are located are Istanbul, Edirne, Bursa, Konya, Baghdad, Adana, Jerusalem, Cairo and Mecca cities. The service procedures of the tekkes in these cities and their organization were generally similar to each other. On the other hand, these structures were in relations with many units of the state, as well as a control mechanism was established over them. Although the establishment, functioning and activities of the Ottoman tekkes and lodges took place at the will of the sufi sects, they have always been the encouragement, material and spiritual assistance of the state. By including such institutions in the foundation system, it has been ensured that their services have been fulfilled and kept alive for many centuries. The archive records related to the Uzbek and Turkic tekke in Jerusalem have not been used as much as necessary in Turkey. In order to understand the historical functions of Uzbek and Hindi tekkes operating within the Ottoman geography, which have religious and social qualities, it is necessary to present a study based on Ottoman archival documents. Although the archival documents related to these tekkes are limited, we have documents at a level that will offer a different perspective on the history of these institutions. The documents, most of which are in the Ottoman Archive, are generally related to the functioning of the lodge, its relations with the throne center, requests for financial assistance, disputes with institutions and individuals around the lodge, trustee cases, etc. The study focuses on the activities of these groups by concentrating on the two lodges in question. It has been seen that the archival records are not sufficiently used in the studies on this subject. By presenting sample documents on state-tekke relations, Uzbek and Turkish tekkes in Jerusalem with a religious and social identity will be tried to understand archival documents from the lodges.
Maveraünnehir ve Hindistan Müslümanlarının hac ibadetlerinin yapmak için uzun ve meşakkatli bir yol güzergâhı kullandıkları bilinen bir gerçektir. Hac yollarındaki dinlenme ve barınma menzilleri ise, Müslüman devletlerin idaresi altında teşkilatlı bir konaklama kurumuna dönüşmüştür. Bunun yanı sıra, İslam’ın sufî karakterli birçok tarikat mensupları da benzer yapılar kurarak, hac yolcularına gönüllü hizmet etmişlerdir. Hac güzergâhındaki konaklama menzilleri, bizzat devlet tarafından organize edildiği gibi, özellikle sufi kesimlerin de bu tür faaliyetleri kurdukları tekkeler vasıtasıyla yürütmekteydiler. Bu tekkeler, han ve imaretlerden farklı olmayıp, nerdeyse aynı hizmetleri görmekteydiler. Söz konusu Sufîlerin bağlı olduğu tarikatların başında, Nakşibendî, Kadirî, Kalenderî, Mevlevî ve Çiştîler gelmekteydi. Türkistan ve Maveraünnehir’de yoğun faaliyet gösteren Nakşibendî ve Hindistan coğrafyasında Çiştî tarikatlarına bağlı Özbek ve Hindî tekkeleri bu faaliyetleri yürüten kurumların başında gelmekteydi. Bu tekkeler, Osmanlı coğrafyasında birçok şehirde hacılara hizmet etmek amacıyla birçok tekke/zaviye kurarak yüzlerce yıl hizmet etmişleridir. Hacıların barınması, yemesi içmesi ve dinlenmesi en önemli vazifelerinden addedilirdi. Bu tekkeler her ne kadar belirli bir tarikata mensup olsalar da kendileri dışında kalan hacılara hizmet etmekten de geri kalmıyorlardı. Tarihi süreç içerisine, Osmanlı İmparatorluğu’nun genelinde, Orta Asya, Hindistan, Çin ve Rusya coğrafyalarından gelen hacılar için birçok şehirde, hacılara hizmet eden dergâh, tekke, hangâh vardı. Bu tür kurumların bulunduğu merkezler; İstanbul, Edirne, Bursa, Konya, Bağdat, Adana, Kudüs, Kahire ve Mekke şehirleridir. Bu şehirlerdeki tekkeleri hizmet usulleri, teşkilatlanmaları genel itibariyle birbirine benzemekteydi. Diğer taraftan bu yapılar devletin birçok birimiyle ilişkiler içerisinde olduğu gibi, üzerlerinde bir kontrol mekanizması da kurulmuştu. Osmanlı tekke ve zaviyelerinin kuruluşu, işleyişi ve faaliyetleri, sufi tarikatların kendi iradeleriyle gerçekleşse de her daim devletin teşviki, maddi ve manevi yardımı olmuştur. Bu tür müesseseler vakıf sistemine dahil edilerek, uzun asırlar hizmetlerinin yerine getirilmesi ve yaşatılması sağlanmıştır. Kudüs’teki Özbek ve Hindîler tekkesi ile ilgili, Türkiye’deki arşiv kayıtlarından gereği kadar faydalanılmamıştır. Osmanlı coğrafyası içerisinde faaliyet gösteren, dinî ve sosyal vasıfları bulunan Özbek ve Hindî tekkelerinin tarihî işlevlerinin anlaşılabilmesi için, Osmanlı arşiv belgelerine dayalı bir çalışmanın ortaya koyulması icap etmektedir. Söz konusu tekkelerle ilgili, arşiv belgeleri sınırlı olsa da bu kurumların tarihine farklı bir bakış açısı sunacak düzeyde belgelere sahibiz. Çoğunluğu Osmanlı Arşivi’nde bulunan belgeler, genel itibariyle, tekkenin işleyişi, taht merkeziyle olan ilişkileri, maddi yardım talepleri, tekkenin çevresindeki kurum ve şahıslarla olan anlaşmazlıklar, mütevellilik davaları vb. konulardan ibarettir. Çalışmada söz konusu iki tekke üzerine yoğunlaştırarak, bu zümrelerin faaliyetleri üzerinde durulmuştur. Bu konuyla ilgili çalışmalarda arşiv kayıtlarına yeterince inilmediği görülmüştür. Devlet-tekke ilişkileri üzerine örnek belgeler sunularak, dinî ve sosyal hüvviyete sahip Kudüs’teki Özbek ve Hindî tekkeleri, arşiv belgeleri zaviyesinden anlamaya çalışılacaktır.
