This study sheds light on the foundation and property history of Ajloun Sanjakʼ between 1514 and 1596. Furthermore, the study briefly discusses the history of Ajloun Sanjak from the standpoint of history, geography, administration, and population. It also mentioned how the foundation was organized, as mentioned in the Ajloun Sanjak and the tabu registry books of the 16th century as well as the mukataa, timar, and foundation registers of the same century. These registers contain a comprehensive perspective on the administrative, economic, and social, foundations and population carried out by the Ottoman Empire in the middle of the 16th century. These registers also mentioned the center of Ajloun Sanjak and its villages and farms. Thus, it is in this context that the paper talks about these properties and foundations found in the land registry books numbered 970, 266, and 185 related to Ajloun Sanjak. Moreover, in these registers, there are clear records about the foundationʼs place, the foundationʼs name, the foundation type, and to whom the foundation belongs. In addition, we were able to determine the place of the spread of these foundations in the villages and farms of the sub-districts of Ajloun Sanjak and the value of the endowment from the registers. This study also gives important information about the place where the foundation was allocated in the Ajloun Sanjak. In addition, foundation institutions and properties in the Ajloun Sanjak had a significant economic impact on the region throughout the 16th century. These institutions were involved in the management and maintenance of various properties, including farmland and commercial buildings such as markets and shops. Moreover, the foundation institutions and properties of the Ajloun Sanjak played an important role in the social and cultural life of the region throughout the 16th century. It has played an important role in the management and maintenance of these foundations as well as providing services to the local community. Moreover, one of the main social and cultural impacts of waqf properties and institutions in the Ajloun Sanjak is its role in the promotion of education and knowledge and its dissemination among social classes, especially those who cannot educate their children outside their geographical boundaries. The foundation institutions and properties in Ajloun Sanjak made an important contribution to the promotion of the regionʼs unique cultural and religious activities during the 16th century. They have played an important role in promoting local identity through education, philanthropy, social welfare, religious and cultural activities. In addition, it has been revealed that the foundations in the Aclun Sanjakʼ were donated to the poor, the readers of the Qurʼan, the Great Mosque in Mecca, the tombs of the prophets and companions, the madrasahs and mosques of the sultans, some zawiyas and masjids in the holy month of Ramadan. These influences contributed to the increase of social cohesion and cultural diversity in the region during the 16th century. Although these waqfs attracted more residents and contributed greatly to improving community life and providing necessary services in the regions of the Ajlun Sanjak, it cannot be said that the waqfs directly impacted the population. Therefore, it can be said that foundations have an essential role in improving the lives and quality of life of the people living in the regions where they are located, and in providing essential services necessary for society.
Bu çalışma, Aclûn Sancağıʼnın 1514-1596 yılları arasındaki vakıf ve mülk tarihine ışık tutmaktadır. Ayrıca çalışmada, tarih, coğrafya, yönetim ve nüfus açısından Aclûn Sancağıʼnın kısaca tarihine değinilmiştir. Çalışmada Aclûn Sancağı ile ilgili olarak XVI. yüzyıldaki tahrir defterlerinden ve aynı yüzyıla ait mukataa, timar ve vakıf defterlerinden yararlanılmış ve vakıfların nasıl örgütlendiği açıklanmaya çalışılmıştır. Sözü edilen defterler, XVI. yüzyılın ortalarında Osmanlı Devleti tarafından yürütülen idari, iktisadi, içtimai, dini ve hayri faaliyetler ve nüfus üzerine kapsamlı bilgiler içermektedir. Bu defterlerde Aclûn Sancağıʼnın merkezine ve ona ait köy ve çiftliklere de değinilmiştir. Bu bağlamda, Aclûn Sancağıʼyla ilgili 1538, 1548 ve 1596 tarihli tapu tahrir defterlerinde bulunan mülkler ve vakıflardan bahsedilmektir. Üstelik bu defterlerde vakfın yeri, vakfın ismi, vakfın türü ve vakfın kime ait olduğu konusunda açık ve net kayıtlar da mevcuttur. Ayrıca defterlerden bu vakıfların Aclûn Sancağıʼnın nahiyelerine bağlı köy ve çiftliklerdeki dağılımlarının yeri ve vakfedilen emvalin değeri tespit edilebilmiştir. Ayrıca, bu defterlerden faydalanmak suretiyle Osmanlı Devletiʼnin, Aclûn Sancağıʼndaki iktisadi, sosyal, kültürel ve dini faaliyetleri ile, evkaf müesseselerini düzenlemesindeki rolünü anlayabilmekteyiz. Bu çalışma aynı zamanda Aclûn Sancağıʼnda vakfın tahsis edildiği ciheti hakkında da önemli bilgiler vermektedir. Ayrıca Aclûn Sancağıʼndaki vakıf kurumları ve mülkleri, XVI. yüzyıl boyunca bölge üzerinde önemli bir ekonomik etkiye sahip olmuştur. Bu kurumlar, tarım arazileri ile pazar ve dükkân gibi ticari binalar da dâhil olmak üzere çeşitli mülklerin yönetiminden ve bakımının yerine getirilmesi konusunda faaliyet göstermekteydi. Üstelik, Aclun Sancağıʼnın vakıf kurumları ve mülkleri, XVI. yüzyıl boyunca bölgenin sosyal ve kültürel hayatında önemli bir rol oynamıştır. Bu vakıfların yönetimi ve bakımının yanı sıra yerel topluma hizmet sağlamakta da önemli bir rol oynamıştır. Ayrıca, Aclûn Sancağıʼndaki vakıf malları ve kurumlarının temel sosyal ve kültürel etkilerinden biri, eğitim ve bilginin teşvik edilmesi ve sosyal sınıflar arasında, özellikle de çocuklarını coğrafi sınırları dışında eğitemeyen sınıflar arasında yayılmasındaki rolüdür. Aclûn Sancağıʼndaki vakıf kurumları ve mülkleri, XVI. yüzyıl süresince bölgenin kendine has kültürel ve dini faaliyetlerinin teşvik edilmesi konusunda önemli bir katkı sağlamıştır. Eğitim, hayırseverlik, sosyal refah, dini ve kültürel faaliyetler ile yerel kimliğin desteklenmesinde önemli bir rol oynamışlardır. Bununla birlikte Aclûn Sancağıʼndaki vakıfların Mübarek Ramazan ayında fakir fukaraya, Kurˈan okuyucularına, Mekkeʼdeki Ulu Camiiʼye, peygamber ve sahabe türbelerine, padişahların medreselerine ve camilerine, bazı zaviyelere ve mescitlere vakfedildiği ortaya konulmuştur. Bu etkiler XVI. yüzyıl boyunca bölgedeki sosyal uyumun ve kültürel çeşitliliğin artmasına katkıda bulunmuştur. Aclûn Sancağıʼndaki bölgelerde bu vakıflar, daha çok sakini kendine çekmiş, toplum yaşamının iyileştirilmesine ve gerekli hizmetlerin sağlanmasına büyük katkı sağlamış olsa da vakıfların nüfus üzerinde doğrudan bir etkisi olduğu söylenemez. Dolayısıyla vakıfların bulundukları bölgelerde yaşayanların hayatlarının ve yaşam kalitelerinin iyileştirilmesinde ve toplum için gerekli olan temel hizmetlerin sağlanmasında önemli bir role sahip olduğu söylenebilir.
